Türklerin Kullandığı Alfabeler - Serkan Hüseyin Atay
Tarih

Türklerin Kullandığı Alfabeler

Merhaba bu yazımızda sizlere Türklerin Kullandığı Alfabelerden Bahsedeceğiz. Bir dilde seslerle ifade edilecek anlatımları , yazıyla anlatmak için kullanılan şekillere  “ Alfabe “ adı verilir. Türk Tarihinde günümüze kadar, şuan  kullanılan Latin alfabesine gelene kadar birçok alfabe kullandığı bilinmektedir.  Türkler 5 alfabeyi kesin olarak kullanmışlardır.

Bunlar : Köktürk , Uygur , Arap , Kiril , Latin alfabesidir. Türklerin kullandığı bu alfabeleri  tüm detaylarıyla öğrenmeye ne dersiniz ? Türklerin kullandığı alfabeleri bu yazımız da sizler için derledik.

Göktürk Alfabesinin Özellikleri Nelerdir?

Bu alfabe Türklerin kullandığı ilk alfabe olması yönüyle önemli bir yere sahiptir. Köktürk alfabeleri olarak da bilinir. Ve bu alfabe 38 harften oluşmasının yanı sıra, 26 harfi sessiz , 4 harfi ünlü , 8 harfi ise de birleşik harflerden oluşur. Yazıya aktarılan kelimeleri ayırt etmek için kelimeler arasında iki nokta kullanılır.

Harflerin yazımı sağdan sola doğrudur. Türklerin ilk yazılı belgesi  Orhon Yazıtları Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.

İlk  yazının , her ne kadar Hunlar döneminde kayıtları olmuş olsa da , bu yazıların niteliği ile ilgili yeterli  bilgiye sahip olmamız açısından Türklerin ilk alfabesi kesin olarak Göktürk alfabesidir. Tarih’te  “ Türk ” adını resmi  devlet adı olarak  kullanan ilk devlettir. Orhun yazıtları  bu konuyla ilgili çok önemli bir yere sahiptirler.

Orhun ( Runik – Türk , Köktürk ) harfleriyle yazılan yazıtları II. Köktürk kağanlığı döneminde yazılmış yazıtlardır. Orhon ( Köktürk , Türk- Runik ) alfabesi  , Türkçenin yazımında kullanılmış ve bugüne kadar bilinen ilk alfabedir. Batıdaki Türkologlar bu alfabeyle Türk- Runik alfabesi adını vermişlerdir.

İlk okunan Orhon Yazıtları olan Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 harf vardır.  Bu harflerden 4 ü ünlü harflerdir. Orhon yazıtları bugünkü Moğolistan bölgesinde yer alır.

1889’da Orhon Yazıtları olarak anılan yazıt çıktığında şu fark edilir ki diğer yazıtlardan farklı olarak bunların arka yüzünde Çince metinler  vardır. Örneğin Kül Tigin adına dikilen yazıtta Köktürkçe alfabesiyle yazılmış  Çince bir satır vardı. Yani diğer yazıtlardan farklı olarak Çince bir unsur vardı dersek doğru olacaktır. Tamamıyla Köktürkçe değildir.

Yazıtların bir kısmı Çince yazılmış ve Türk – Çin mücadelelerinden izler taşımaktır. İlk Türk alfabesiyle yazılmış metin olmasının yanı sıra Türk adının geçtiği , ilk yazılı metin olması yönüyle de öneme sahiptir değerli anıtlardır.

Köktürk alfabesiyle yazılan bu kitabeler  Türk törelerinden ,  yurt severliğinden , kültürden , siyasi yapıdan izler taşımaktadırlar. Bu yazıtları çözen ve yayımlayan ilk kişi Danimarkalı dilbilimci ( Türkolog ) “ Wilhelm Thomsen ” dan başkası değildir. Bu yazıtların Kül Tigin ve Bilge Kağan tarafından diktirilmiş oldukları , Türklere ait bir Alfabe olması yönü bu Türkolog  ile anlaşıldı.

İster Orhon alfabesi diye anılsın ister Göktürk alfabesi olarak bilinsin kökenine baktığımızda çok farklı görüşler bulunmaktaydı.  Alfabedeki işaretler , Runik olarak bilinen eski İskandinav  yazısındaki benzerliklerinden dolayı  Runik karakterli sayılmıştır. Ve bu alfabeyle ilişkisi olabilir diye öne atılmıştır. Fakat bu yazıyı çözen Danimarkalı Thomsen  , Göktürk alfabesinin Arani alfabesinden oluşmuş olabilirliğini savundu.

Aristov  gibi Rus bilginler , bu Göktürk alfabesinin eski Türk damgalarından alınmış olabileceğini ifade eder. Bu çevrede en  çok  kabul  görülen “ Wilhelm Thomsen ” tarafına ait olan görüştür.  Ayrıca bu alfabe ile yazılan Orhun Yazıtları Türk edebiyatının ilk nutuk ( söylev ) örneğidir. Göktürk  ( Runik – Köktürk ) alfabe ile yazılan başka yazma eserlerde vardır.

Doğu Türkistan Yazmaları olarak bilinen eserler bunların doğruluğunu kanıtlar niteliktedir. Göktürk  alfabesini kendilerinden sonra  gelen Türk devleti olan ,  Uygurlar ‘da bir süre kullanır. Uygurlar dönemindeki Şine – Us ve Taryat yazıtı bunu doğrular niteliktedir.

Uygur Alfabesinin Özellikleri Nelerdir?

Tarih 744 yılına geldiğinde Göktürk Kağanlığı yıkılmış ve bu devletin yıkılmasıyla Uygur devleti egemen olmuştur. Bu dönem ile ilgili olarak gerek kültürel  etkinlikler  gerek kültürel  gelişmeler olması açısından İslamiyet Öncesi Türk tarihinde en parlak dönemdir dersek  yeridir.

Çin , Hint İran gibi kültürlerin etkisiyle beraber kültürel hayatın gelişmesine önem veren , Uygurlar ilk kez kağıdı ve matbaayı  da kullanmışlardır. Bu süreçte kullanılan Göktürk yazısını terk ederek kendilerine ait özgün bir alfabe oluşturmuşlardır. Bu alfabenin kökeni  Sogd  kökenli olup, bazı değişiklerle Türkçeye uygulanmış bir alfabedir.

Hatta Uygur alfabesi için “ Geç  Dönem  Soğd Alfabesi  ”  diye adlandırma yapılmıştır. Soğdlara ait işlek el yazısına harf eklemeleri , birleştirme gibi değişiklikler yapılarak Türkçeye uyarlanmış bir yazı sistemi olan Uygur alfabesi oluşmuştur.

Bu alfabenin ne zaman kullanılmaya başladığı kesin olarak bilinememektedir. Bu yazı ile yazıldığı bilinen en eski metinlerin  IX. Yüzyılın sonunda ortaya çıktığı bilinir. Bunlarla beraber  Uygurlar siyasi varlığını yitirdikten sonra da bu alfabe kullanılmaya devam etmiştir.

Uygur  Alfabesi asıl olarak 14 harften  oluşur. Bunlardan 3 harf ünlü , 11 harf ise ünsüzdür. Sağdan sola  doğru yazılır. Z dışındaki bütün harfler bitiştirilerek yazılır. Bazı tek harfler birden fazla sesi ifade eder bu sebeple bunlara müstakil harf olarak tanımlayamayız.

Örneğin tek bir harf z , n , r  olarak okunması gibi.  Uygur alfabesinde yer alan ünsüz işaretleri Türkçe için yetersiz  kalır dersek yanlış olmaz. Harflerin bu kadar zor okunmasına karşın bunca zaman yaşayabilmesi , taşıdığı kültürel mirasın yüceliğini ispat eder niteliktedir.

1898 ‘ li yıllarda Doğu Türkistan ‘da yapılan kazıda bulunan metinlerdeki Uygur alfabesini  Moğol yazısının yardımıyla çözümleyen kişi  “ F. W.  K. Müller ”  den başkası değildir.  Ayrıca Uygur Devletinin metinlerinin ele alındığı ilk yayın da Müller tarafından hazırlanmıştır. Bu yazıları ilki 1908 yılında yayımyanan  “ Uigurica ” adlı yazıdır.

Uygur alfabesini ilk kullananlar Uygurlar değil , diğer Türk boylarıdır. Daha öncede belirttiğimix gibi Uygur alfabesinin Türkler  tarafından ne zaman kullanıldığı kesin olarak bilinmemekte…

Ancak işlek Soğd el yazısının  7. Yüzyıl ‘da ortaya çıktığı bilinmektedir. Uygur alfabesinin 9. Yüzyılda ortalarından itibaren kullanıldığını iddia edenler  vardır.  Uygur alfabesi Turfan ve çevrelerinde XV. Yüzyıla varıncaya kadar kullanılmış sonra yerini Arap alfabesine bırakmıştır.

Bu alfabe , İslami dönem içerisinde yazılan eserlerin bazılarında da kullanılmıştır. Örneğin Kutadgu  Bilig’in üç nüshasının bir olan Viyana Nüshası Uygur harflidir.

Osmanlı Devletinde de kullanılan kullanılan Uygur alfabesi  18. Yüzyıl itibariyle varlığını yitirmiştir.

Arap Alfabesinin Özellikleri Nelerdir?

İslamiyet’in topluca Türkler tarafından kabul edilmesinin ardından,  İslamiyet 10. Yüzyıldan sonra  geniş kitlelerce  bütün Türk – İslam devletleri  içerine yayıldı ve devletler tarafından kullanılmaya başlandı.  Karahanlı  Devleti , Arap  alfabesini  kullanan ilk Türk devleti olarak tarihe yazılmıştır.

Yirmi Sekiz harften oluşan  Arap alfabesi , Türkler  tarafından kullanılan İslam  harfleri olduğunda otuz bir ile otuz altı harften oluşmuşlardır.  Bu alfabe sağdan sola doğru yazılır ve Türk edebiyatında oldukça önemli bir yere sahiptir. Türkçe’nin  çok çeşitli lehçelerinde kullanılmış pek çok kitap ve eserler verişmiştir.

Bugün dünyanın en büyük arşivlerinde Türk – İslam alfabesiyle yazılmış Türkçe evraklar ve eserler oldukça fazla yer almakta ve incelenmektedir.

Kiril Alfabesinin Özellikleri Nelerdir?

Sovyetler Birliği zamanında kullanılan Kiril alfabesi , Sovyetler Birliği tarafından kendisine bağlı olarak yaşayan Türklere zorunlu kılınmıştır. Slavların kullandığı bir alfabedir. Sovyetler Birliğinin 1991 yılında yıkılmasının ardından bazı ülkeler Latin alfabesine geçiş yapmıştır.

Kazakistan Kiril yerine Kazak alfabesini kullanmaya  2018 yılından itibaren başlamıştır. Soldan sağa doğru yazılan bu alfabe yani Kiril alfabesi  de 38 harften oluşuyor.

Latin Alfabesinin Özellikleri Nelerdir?

1 Kasım 1928 tarihinde kabul edilen Yeni Türk alfabesi Latin harfleri temel alınarak oluşturulmuştur.  Bu alfabeye göre Türk alfabesinde yirmi dokuz harf bulunur.  Latin alfabesi Antik Roma döneminden beri kullanılmaktadır. Oluştuğu 29 harften 21 harfi ünsüzlerden 8 harfi ise ünlülerden meydana gelir.

Ülkemizde yapılan harf devrimiyle beraber Arap alfabesinin yerini Latin alfabesi almıştır. Öğrenimi kolay ve pratiktir. Latin harflerini ilk kullanan Türk devletleri arasında Azeri  Türkleri vardır.

Latin harflerinin yazımınına baktığımızda karakterleri şunlardır :

ABC Ç DEFG Ğ HI İ JKLMNO Ö PRS Ş TU Ü VYZ

abc ç defg ğ h ı ijklmno ö prs ş tu ü vyz

Veraset Sistemi Nedir?

Oğuz Atay Kimdir?

Ömer Seyfettin Kimdir?

Halide Edip Adıvar Kimdir?

Halikarnas Balıkçısı Kimdir?

Semantik Makale Nedir? Nasıl Yazılır?

TED

Click to rate this post!
[Total: 1 Average: 5]

Bir Yorum

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Başa dön tuşu
Kapalı
Kapalı