Küçük Ünlü Uyumu Nedir?

Serkan Hüseyin Atay 7 Eylül 2021

2 221 3 dakika okuma süresi

Dilbilgisinin en önemli konularından olan ve düzlük yuvarlaklık uyumu veya kuralı olarak da bilinen “ Küçük Ünlü Uyumu ” Türkçemizdeki önemli ses uyumlarındandır. En çok kullanılan ses uyumu ve ses olaylarından biri olması açısından büyük öneme sahiptir. Öyleyse birlikte bakalım küçük ünlü uyumu nedir? Ne anlama gelmektedir? Bir sözcüğün bu uyuma uyup uymadığını nasıl anlarız? Bu gibi sorularınızın cevaplarına yazımızdan ulaşabilirsiniz.

Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük – Yuvarlaklık Uyumu) Nedir?

Küçük ünlü uyumunun bir takım kuralları vardır. Ve bu kuralın sadece Türkçe sözcüklerde geçerli olduğunu söylemekte fayda olacaktır. İlk kurala baktığımızda düz ünlülerden sonra (a, e, ı, i) yine düz olan (a, e, ı, i) ünlüleri gelir. İkinci kuralımız ise yuvarlak ünlü içeren (o, ö, u, ü) ya düz geniş (a – e) ya da yuvarlak- dar (u, ü) takip eder.

Yuvarlak – geniş ünlüler ( o – ö ) sadece birinci hecede bulunur. Eklenen ekler sözcüğün son hecesine uygunluk gösterir. Birbiri ardına gelen bir nevi komşu olarak nitelendirebileceğimiz heceler için küçük ünlü uyumu söz konusudur dersek yanlış olmaz.

Örneğin: K a p a n m a y a n g ö z l e r i m

Yukarıda verdiğimiz örnekte ilk ve son sözcükteki düz ünlüleri yine düz ünlüler takip etmiştir. Sözcüğün tamamı küçük ünlü uyumuna uymaktadır. “ Gözlerim ” sözcüğünde ilk hecedeki yuvarlak ünlüyü ( ö ) ; düz geniş ( e ) ünlüsü takip etmiştir. Sonraki hecede düz ünlü devam etmiştir.

Küçük ünlü uyumu bildiğimiz üzere alfabemizde yer alan sesli harfler ile ilgili kurallar bütünüdür. Yani sözcük başında hangi sesli harf var ise onun özelliğinde olan ( düz – yuvarlak ünlü olarak ) aynı şekilde heceler devam etmelidir. Yani harf düz ise düz, yuvarlak ise yuvarlak olmalıdır dersek doğru bir ifade olacaktır. Bu bağlamda düşündüğümüzde Türkçemiz de hem küçük ünlü uyumuna uyan hem de uymayan birçok kelime bulunur.

Küçük ünlü uyumu ile ilgili bazı özel durumlar bulunur bu durumlara birlikte bakalım:

Alıntı kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmamaktadır.

Türkçe sözcüklerden bazıları zaman içinde değişmiş olsa da “a” düz ünlüsünden sonra “u” yuvarlak ünlüsü gelen sözcük örnekleri vardır ve sözcükler böyle olunca kurala aykırı düşmektedir. Örneğin: çamur, armut, savurmak, savunmak, sabun, kavun, bavul, kabuk, yağmur, yavuz vb.

Birleşik sözcük oluşturmak için bitişen sözcüklerde değişim olmayacağı için bu tarz oluşan sözcüklerden bazıları küçük ünlü uyumuna aykırı düşer.

Örneğin: gecekondu, dedikodu, başöğretmen vb.

Ünlemler kural dışı sözcük olarak sayılmaktadır.

Örneğin Öhö! Aboo ! Oho ! vb..

Yabancı kaynaklı yani alıntı sözcüklerde bu kurala aykırılık oldukça fazladır.

Örneğin: Ümit, alkol, radyo, otomobil, ümit, mühim, gramofon vb.

Küçük ünlü uyumuna aykırı olan sözcüklere getirilen ekler bazen kelimenin son ünlüsüne uygunluk gösterir. Örneğin: Kavun – u, sabun – u, yağmur – u, kabuk – u, armut – u vb. örneklerle sayı arttırılabilir.

Küçük ünlü uyumuna uymayan bazı sözcüklerde ise ( özellikle alıntı sözcüklerde ) getirilen ekler kelimenin son ünlüsüne uymayabiliyor. Örnek verecek olursak, alkol – lü, balon – lu, salon – lu örneğinde olduğu gibi…

Şimdiki zaman eki olarak hafızamıza kazınmış olan “yor “eki geldiği sözcüklerde küçük ünlü uyumuna aykırılık oluşturur. Bununla ilgili birçok örnek verilebilir. Diyor, geliyor, almıyor, sevmiyor, gitmiyor, titriyor, saklıyor, çatlıyor, takmıyor vb. şekilde örnekler çoğaltılabilir.

“ki “eki çoğu kez küçük ünlü uyumuna aykırı düşmektedir. Nadir olarak uyum sağlamış olsa da genel olarak bu kurala uyum sağlamaz.

“ki” ekinin küçük ünlü uyumuna uymadığı görülür. Örneğin: Ömür’ünki

“ki” aitlik eki sadece birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uymuştur bu örnekler: bugünkü, öbürkü, o günkü, dünkü gibi örneklerdir.

Ayrı yazılmak zorunda olan soru eki “mi” ayrı yazıldığı halde küçük ünlü uyumu kuralına uyacak biçimde değişebilir bu yönüyle önemlidir. Örneğin: Oldu mu? Geldik mi? Öldü mü? Örülmüş müymüş?

Sınavlarda sıklıkla karşılaşılan Küçük Ünlü Uyumu ile ilgili sorularda dikkat edilmesi gereken noktalar vardır. Bunlar aşağıda ifade edilmiştir.

Sözcüğün ilk hecesi dışında “o, ö” sesi bulunuyor ise sözcükler küçük ünlü uyumuna aykırıdır. Bunun yanı sıra “ yor ” alan hiçbir eylem ( fiil ) küçük ünlü uyumuna uymamaktadır. Örneğin: Mazot, kamyon, profesör, salon, likör, doktor, kuaför vb. örneklerde olduğu gibi ilk hece sonrasında o – ö sesi var bu sebeple küçük ünlü uyumuna aykırıdır.

“a, e ” seslerinden sonra “ u , ü ” sesleri gelen sözcükler küçük ünlü uyumuna aykırıdır. Örneğin:

Kakül, albüm, eylül, fakülte, henüz, refüj, ampul, bavul, cesur, davul, fanus, ketum, macun, mezun, peruk vb. sözcüklerde uyumsuz olacaktır.

Küçük ünlü uyumu ile ilgili şunu söylemekte de fayda olacaktır. Sözcüğün genelinde değil de sadece önceki heceye bakıldığından düz ünlüler “a, e” den sonra “ı, i” de gelebilecektir.