Ünsüz Benzeşmesi Nedir?
Ünsüz Benzeşmesi Türkçemizde zor gibi görünen ayrıca oldukça önemli bir yere sahip dilbilgisi konularından biridir. Süreksiz yumuşak ünsüzlerin sertleşmesi olarak da ifade edilir. Bu yazımızda ünsüz uyumu olarak nitelendirebileceğimiz ünsüz benzeşmesi hakkında bilgiler vereceğiz.
Ünsüz sertleşmesi olarak da bilinen bu dilbilgisi konusu öğrenciler arasında “ fıstıkçı şahap ” kuralı olarak da bilinir. En kısa ifade biçimi ile ünsüz benzeşmesi , sert ünsüzler ile biten cümle sonlarına yumuşak ünsüzlerin gelmemesi olayıdır. Sözcüklerin son kısımlarında ki yumuşak ünsüzler yerini sert ünsüzlere bırakır. Sözcükler bu şekilde tamamlanmalıdır. Bu dilbilgisi konusu sınavlara giren öğrenciler ve edebiyat ile ilgili olan kişiler açısından oldukça öneme sahiptir. Cümlelerin daha düzgün telaffuz edilmesini sağlar. Bu şekilde kolaylaştırıcı etkisi vardır dersek yerinde olacaktır.
Ünsüz Benzeşmesi Özellikleri Nelerdir?
Sert ünsüzle bitmiş olan kelimeler ( sert ünsüzler olan harfler f – s – ş – h – t – ç – p – k ) , c , d , g ile başlayan bir ek alırsa bu “ ç , t , k ” seslerine dönüşür. Bu duruma doğrudan ünsüz benzeşmesi ( ünsüz sertleşmesi ) adı verilmektedir. Bu tanım doğrultusunda baktığımız da sert sessiz ile biten kelimelerin yine sert sessiz ile bitmesi gerekmektedir. Bu şekilde olan kelimeler üzerine asla yumuşak sessiz olan harfler gelemez. Mesela yumuşak ünsüz “ c , d , g ” gelemez , onun dönüşmüş hali olan “ ç , t , k ” şeklinde gelir. Buna göre baktığımızda ;
- c ünsüzü ç ünsüzüne dönüşür .
- d ünsüzü t ünsüzüne dönüşür .
- g ünsüzü k ünsüzüne dönüşür .
bu şekilde bir değişim olduğunu söylersek doğru olacaktır .
Bu değişimleri göz önünde bulundurduğumuz da ünsüz benzeşmesi ( ünsüz sertleşmesi ) oluştuğunu görmekteyiz. Türkçemiz de bütün kelimelerde bu dilbilgisi olayı gerçekleşmektedir , okuduğumuz metinlerden , kurduğumuz cümlelerden bu durumu anlamaktayız.
Şunu söylemekte fayda olacaktır sert ünsüzlerle ( sert ünsüzler ç , f , h , k , p, t , s , ş )b iten sözcüklerden hemen sonra “ c , d ,g ” ile başlayan bir ek gelirse ki bu ekler – ci , – ce , – cik , – gi , – gin , – di , -de , – den gibi eklerdir. Bu eklerin başında bulunan “ c , d , g ” ünsüzleri “ ç , t , k ” ünsüzleri ile yer değiştirir ve sert ünsüzlerle değişmiş olur. Bunları vereceğimiz örneklerle daha net şekilde anlaşılır hale getireceğiz. Örneğin :
Börek + ci değil Börek + çi olmuştur. Bu sözcüğe baktığımızda k sert ünsüzünden sonra gelecek olan c harfi yumuşak bir ünsüzdür. Onun yerine ( c yerine ) sert ünsüz olan ç harfi gelerek sözcük börekçi haline almıştır.
Sınıf + da değil , Sınıf + ta olmuştur.
Çiçek + ci değil , Çiçek + çi olmuştur.
Üret + gen değil , Üret + ken olmuştur.
Aş + çı değil , Aş + çı olmuştur.
Kurt + cuk değil , Kurt + çuk olmuştur.
Dost + ca değil , Dost + ça olmuştur.
Kardeş + ce değil , Kardeş + çe olmuştur.
At + dı değil , At + tı olmuştur.
Ağlat + dık değil , Ağlat + tık olmuştur.
Şafak + dan değil , Şafak + tan olmuştur.
Çalış + dır değil , Çalış + tır olmuştur.
Mayıs + da değil , Mayıs + ta olmuştur.
Tanış – dıkça değil , Tanış – tıkça olmuştur.
Yurt + daş değil , Yurt + taş olmuştur.
Et +gi değil , Et + ki olmuştur.
Seç + gin değil , Seç + kin olmuştur.
Yapış + gan değil , Yapış + kan olmuştur.
Bu örneklerden sonra bu konuyla ilgili bazı önemli noktalara değinmekte fayda olacaktır.
Ünsüz benzeşmesi kuralı sayıların rakamla olan yazılışlarında da geçerlidir. Rakamların okunuşları buna göre olur ve okunuşu “ p , ç , t , k , f , h , s , ş ” harflerinden biriyle bittiğinde , ekler içinde benzeşme olur ve bu kurala uyulmaz ise yazım yanlışı meydana gelecektir.
Saat 05. 00 ‘ de geldim . ( Yanlış )
Saat 05.00 ‘ te geldim . ( Doğru )
Yukarıda söz ettiğimiz bu kural kısaltmalar üzerine gelen ekler için de geçerlilik gösterir. Örneğin :
TEDAŞ ‘ ta ( Doğru )
BOTAŞ ‘ tan ( Doğru )
RTÜK ‘ ten ( Doğru )
TUBİTAK ‘ tan ( Doğru )
Sayıların yazımında da bu kural geçerlidir. Örnek verecek olursak ; 1923 ‘ te ( Doğru ) , 64 ’ ten (Doğru ) , 75 ‘ te ( Doğru ) , 1940 ‘ ta ( Doğru ) , 1960 ‘ ta ( Doğru ) , 1970 ‘ te ( Doğru ) vb.. şekilde çoğaltılabilir.
Birleşik sözcüklerde ve bazı terimlerde ünsüz benzeşmesi olmaz . Örneğin : başbakan , dikdörtgen , üçgen vb.. örnek verilebilir.
Bağlaç olan “ de , da ” konuşmada sertleşse de yazarken sertleşmez. Örneğin : Sepet de örmüş. ( Doğru ) Gidip de dönmemek var . ( Doğru )
Bu anlattıklarımızdan da anlıyoruz ki Türkçemizde ünsüz benzeşmesi konusu oldukça önemli bir yere sahiptir.
Türklerin Kullandığı Alfabeler