Türkçenin en önemli ve vazgeçilmez konularından biri olan “ ünlü daralması ” hem öğrenciler arasında hem eğitim konusunda hem de günlük konuşmalar içerinde kullanılan bir dil bilgisi kuralıdır. Bu gibi sebeplerle oldukça merak edilen ünlü daralması nedir? Bu yazımızda sizler için anlatıyoruz. Oldukça zor gibi görünen , ancak öğrenildiğinde kolay olan bir dilbilgisi kuralıdır.
Ünlü Daralmasının Özellikleri Nelerdir?
Son harfi “ a ” yada “ e ” ile bitmiş olan fiillerin kök veya gövdelerine “ yor ” eki getirildiğinde sözcüğün sonunda yer alan ses daralır. Örneğin bir sözcük ; “ demeyor ” şeklinde değil , “ demiyor ” şeklini alarak kullanılır. Böylece daralma olmuş olur.
Biz bu örnekten de hareketle anlıyoruz ki “ – yor ” şimdiki zaman ekinin daraltıcı etkisinden dolayı düz – geniş ( a – e ) ünlüler ile biten sözcüklere “ yor ” getirildiğinden y ünsüzü , kendisinden daha önce gelen bu ünlüleri (a – e ‘yi ) darlaştırır böylece “ ı , i , u , ü ” ye dönüşür.
Bu dönüşüm yazı da gösterilmez ise yazım yanlışı olur. Gelin söz ettiğimiz özelliklere bir de örnekler üzerinden bakalım.
“ Başla – yor ” değil , “ Başlı – yor ” doğrudur.
“ Dinle – yor ” değil , “ Dinli – yor ” doğrudur.
“ De – yor ” değil , “ Diyor ” doğrudur.
“ Oyna – yor ” değil , “ Oynu – yor ” doğrudur.
“ Ölme – yor ” değil , “ Ölmü – yor ” doğrudur.
“ Ötme – yor ” değil , “ Ötmü – yor ” doğrudur.
Bu örneklerde açıkça görüyoruz ki yor şimdiki zaman eki kendisinden önce gelen ekleri darlaştırır.
Ünlü daralması ile ilgili başka bir önemli nokta daha var ki bu “ y kaynaştırma ünsüzünün oluşturduğu daraltıcı etki ” dir. Bu konuyu şöyle açıklayabiliriz. Düz geniş ( a – e ) ünlülerle biten bir sözcük üzerine ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde , iki ünlü arasında kullanılan “ y ” kaynaştıma ünsüzü kendisinden önce gelen “ a ” ve “ e ” ünlüleri üstünde bir darlaştırma baskısı yaratmış olsa da bu sadece okunuş için geçerlidir kesinlikle yazıya yansıtılmaz. Eğer ki bu darlaşmış şekilde yazıma yer verilirse bu yazım yanlışı olarak kabul edilir. Aşağıda verdiğimiz örneklerle daha anlaşılır ve kalıcı olacaktır.
“ İstiyecek ” > “ İsteyecek ” ( Doğru olan isteyecek şeklinde olan yazımdır. )
“ Gelmiyen ” > “ Gelmeyen ” ( Doğru olan gelmeyen şeklinde olan yazımdır gelmiyen ise yalnızca telaffuzda kullanılır yazı da yazım yanlışı olarak kabul edilir. )
“ Gelmiyecek ” > “ Gelmeyecek ” ( Gelmeyecek şeklinde olan yazım doğrudur. )
“ Oynuyalım ” > “ Oynayalım ” ( Oynayalım şeklinde ki yazım doğrudur. )
Ünlü daralması ile ilgili önemli bir özellik daha var ki bu bazı sözcüklerde darlaşmanın kalıplaşmış olması ile ilgilidir. “ Niye ” [ Ne + (y)e ] ve “ diye ” [ De (y) e ] sözcüklerindeki darlaşma kalıplaşma haline gelmiştir. Ve yazı da gösterilir.
Örneğin : Niye gelmemişler ? ( “ Niçin ” anlamında kullanılmış bir soru zarfıdır ve yazımı doğrudur. )
“ de – “ ve “ ye- “ eylemlerinin bazı kullanımlarında darlaşma yazıda da gösterilir. Örneğin : diyen , diyecek , yiyen , yiyecek gibi yazımlar doğrudur.
Aynı zamanda olumsuzluk eki olan “ ma ” ‘nın da daralmaya uğradığı görülmüştür. Bakma- yor > Bakmıyor örneğinde olduğu gibi.
Bu şekilde anlattığımız Ünlü Daralması konusu Türkçemizde oldukça merak edilen ve önemli bir yere sahip olan konular içerisinde yer almaya devam etmektedir.
Türklerin Kullandığı Alfabeler
